De over­heid is dood, leve de over­heid!

‘Een burger bestel ik bij een fastfoodrestaurant’, ‘Bij een gebruiker denk ik aan iemand die achter het station z’n shot komt halen’ en ‘De overheid is geen winkel en heeft geen klanten’. Als we het hebben over overheidsdienstverlening, denken en praten we op een bepaalde manier over mensen. Hoe we dat doen, maakt echt iets uit. Het bepaalt namelijk hoe we handelen als overheid. En het beïnvloedt hoe we kijken naar onszelf en naar de wereld. Dat beeld verandert. Niet snel, maar wel continu.

Hierover wil ik vanuit Gebruiker Centraal met een paar mensen doorpraten. Hoe kijken wij naar de overheid? Wat maakt dat uit voor hoe we naar mensen kijken? En wat betekent dat voor ons werk? Bij deze een uitnodiging: wie doet mee (en komt op de eerste bijeenkomst, een high tea op 5 juni in De Rotterdam)?

De huidige context

In de afgelopen decennia is de overheid een aantal keer flink veranderd. In de jaren 60 was Nederland een vastgelopen zorgstaat. De overheid moest efficiënter worden en koos voor marktdenken. Het betekende de geboorte van BV Nederland en de opkomst van New Public Management. In 1976 gebruikte bijvoorbeeld de Rotterdamse overheid voor de eerste keer het woord ‘klant’ om een burger aan te duiden.

Wat dan nog niet eens benoemd is: de ontzuiling, die ook enorm veel invloed had op de politiek. De ideologische veren werden afgeschud. En misschien nog wel baanbrekender: de opkomst van het informatietijdperk. Internet was de nieuwe belofte, want het maakte informatie altijd en voor iedereen beschikbaar.

Het vertrouwen in de beloftes van het internet was onbegrensd. Maar de afgelopen jaren is het besef ontstaan dat niet iedereen automatisch mee kan doen. “We dachten dat het via internet efficiënter en beter kon. Dat blijkt niet te werken. Zeker niet bij mensen in een kwetsbare positie. De menselijke maat is uit het systeem verdwenen”, zei oud-minister Wouter Koolmees in 2021.

Klantdenken wordt steeds meer ter discussie gesteld. In 2017 wordt voor het eerst in kabinetsdoelstellingen erkend dat niet iedereen kan meekomen in het digitale tijdperk. In de Rijksbegroting voor 2024 blijkt dat het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties niet meer uitgaat van het New Public Management. In plaats daarvan moet de overheid ‘publieke waarde’ toevoegen.

De volgende stap

Van zorgstaat naar New Public Management, naar klantdenken, naar… tja, naar wat? We staan aan het begin van de volgende verschuiving van de overheid. Wat is de volgende filosofie die richting geeft aan het denken en doen van de overheid?

Het karakter van de overheid is niet iets wat ons overkomt. Het is iets waar we richting aan kunnen geven; iets waar we een positie over kunnen innemen. Wat willen wij dat de relatie tussen overheid en burger is?

Eén van de mogelijkheden, waar ik voor sta en voor wil gaan, is een overheid die op gelijke voet interacteert met mensen. Dit is een overheid die open staat voor gesprek: interactie boven transactie, dialoog boven monoloog, met wederzijds respect en erkenning.

Het is ook een overheid die open en transparant is over wat niet kan. Geen overheid die doet wat wij zeggen, maar een overheid die samen met de maatschappij de uitdagingen van deze tijd op wil pakken. Niet als een overheidsvraagstuk, maar als een samenlevingsvraagstuk. Kortom, een overheid die dicht bij mensen staat.

En nu?

Samen met mensen die hier ook over nadenken, vanuit diverse achtergronden, willen we hierover nadenken. We willen telkens de waarom-vraag over de overheid stellen, en niet stoppen bij het eerste antwoord. We willen ons bezighouden met hoe de overheid zich tot de maatschappij verhoudt – en andersom. Daar hoort ook soms het ongemak van het niet weten bij. Zie dit blog als een uitnodiging om mee te doen. Om na te denken over wat er écht nodig is voor een overheid die in contact staat met mensen, in een samenleving waar spanningen zijn.

Noem het een denktank, ter leering ende vermaeck. Of een gesprekskring over hoe de interactie en relatie moet zijn tussen mens en de (ambtelijke) overheid.

Achtergrond

Een paar lees- en luistertips waar ik inspiratie uit haal:

• Stuurloos, zowel het boek als de podcastserie van Kustaw Bessems
• Het Tij tegen, Tjeenk Willink (of het interview hierover in de podcast BNR’s Big Five)
• Dwars door de orde, Arre Zuurmond (of het interview hierover in de podcast Publieke Ruimte)