De slimme stad: een loze kreet?
De slimme stad, de digitale stad, de stad van de toekomst, een stad als ecosysteem voor innovatie. We hebben inmiddels een onuitputtelijke lijst van benamingen voor steden die innoveren, op welke manier dan ook. Wat maakt dat we er nu zulke termen aan koppelen? Welk effect heeft dat? Met haar PhD-onderzoek duikt Mariana Fried naar de relatie tussen taal, media, mensen en de ‘slimme’ stad.
De interesse in die verhoudingen kreeg Mariana zo’n 4 jaar geleden toen ze onderzoeksassistent op de Erasmus Universiteit was. “We deden daar binnen de Centre for BOLD Cities onderzoek naar verschillende Europese rankings – wedstrijden als het ware – prijzen en evenementen over smart cities. Ik keek specifiek naar de rol die media en communicatie spelen in Europese slimme steden en welke organisaties er achter bepaalde rankings en prijzen zaten.”
Marketing
Mariana al snel ontdekte dat woorden en termen gebruikt worden om bepaalde idealen te pushen. “De steden die in de prijzen vielen met bepaalde slimme toepassingen waren toevallig de grotere klanten van de organisaties die achter de competities zaten. In die zin is het uitroepen van steden als slimste stad theater. Het is meer voor de show dan dat de stad daadwerkelijk ‘de slimste’ is.”
Mariana verdiepte zich in deze rol van taal en communicatie en in het gebruik van de term “smart”. “Wat doet het met mensen om bepaalde kreten of termen te bedenken? Hoe denken mensen die de boodschap verspreiden over bepaalde woorden? En hoe is dat voor de mensen die de woorden zien, horen of lezen? Dat is de basis van het onderzoek dat ik nu doe.”
Dat onderzoek begon Mariana door te putten uit al bestaande onderzoeksresultaten. “Veel mensen uit verschillende landen en steden hebben slimme steden onderzocht. Wat de onderzoeken gemeen hebben is dat ze ervan uitgaan dat mensen slimme steden vanzelfsprekend aan technologie koppelen. En dat diezelfde mensen ervan overtuigd zijn dat ‘technologie problemen in deze steden gaat oplossen’. Die aanname doen we als we communiceren over de slimme stad, ook in onze marketing- en communicatie-uitingen. Maar is dat eigenlijk wel zo? Zijn mensen, of het nu marketeers, ambtenaren of stadsbewoners zijn, wel zo passief en makkelijk door marketing en communicatie te verleiden? En hoe werkt die marketing en communicatie eigenlijk?”
Waar komt de term ‘slimme stad’ vandaan?
“De term ‘slimme stad’ komt namelijk niet uit het overheidsdomein, maar is bedacht door IBM en Cisco. Dat zijn 2 grote techbedrijven. Techbedrijven hebben de term ‘slimme stad’ actief de wereld in geslingerd om eigen technologieën aan de man te krijgen. Het is een marketingterm. De overheid neemt dat klakkeloos over. Met beeld doen we hetzelfde. Steve Jobs was lange tijd hét gezicht van innovatie. Foto’s van zijn gezicht en quotes van hem werden met regelmaat ingezet in presentaties, ook binnen overheids- en onderzoeksinstellingen. Maar wat heeft Steve Jobs met innovaties van de overheid te maken?”
De slimme stad is voor iedereen anders
Mariana duidt daarmee de kracht van taal en beeld. Vroeger hadden we de gsm, een ‘phone’. Daarna had je de smartphone. “Daarmee willen we aangeven dat de smartphone beter is dan de traditionele ‘phone’. En dat is logisch, je wilt toch geen product hebben dat dom genoemd wordt? Het is daardoor ook moeilijk om in twijfel te trekken dat een slimme stad beter is dan ‘de stad’. Slim is een krachtig en slim gekozen woord.”
Met dat laatste raakt Mariana aan de kern. We geven iets een mooi klinkend jasje, maar hoe dat jasje eruitziet is voor iedereen anders. “Taal doet iets met de mens. Maar welk effect het heeft, is per persoon of groep anders. En een slimme stad is dus ook voor iedereen anders.”
Wat is volgens Mariana slim?
Mariana ziet slim als een menselijke kwaliteit. “We spreken wel van allerlei slimme oplossingen. Maar, zoals een deelnemer aan mijn onderzoek me vertelde, de oplossingen zijn niet slim. De mensen die het bedenken wel. Door het slim te noemen elimineren we het harde werk dat we ervoor gedaan hebben. We moeten kritisch zijn op de woorden die we bedenken, adopteren en gebruiken. Wat proberen we nu echt te zeggen?”
Wat bedoelen we precies?
We produceren en gebruiken allerlei termen om lading te geven aan een onderwerp en we nemen woorden over. Maar als we niet goed nadenken over wat we écht bedoelen, worden woorden betekenisloos. “Een goed voorbeeld is het verschil tussen ondernemer en entrepreneur (het Engelse woord voor ondernemer). Zoek je op internet op ‘ondernemer’ in relatie tot de slimme stad, dan krijg je zoekresultaten met hoe je vergunningen aanvraagt, hoe je hulp vindt voor administratie en financiën, enzovoort. Zoek je op ‘entrepreneur’, dan krijg je resultaten als ‘change makers’, ‘impact maken’, ‘makers van de stad van de toekomst’. Terwijl de woorden exact hetzelfde betekenen.”
Dat is niet zonder risico, geeft Mariana aan. “We moeten voorzichtig zijn dat we met taal niet meer afstand creëren. Tussen mens en technologie. Maar ook tussen mensen onderling. Je manier van denken, vertaalt zich in het gebruik van bepaalde woorden. Taal is dus ook van invloed op hoe mensen zich tot elkaar verhouden. Taal biedt echter ook kansen. Door bewust andere woorden te kiezen, geven we ruimte aan een andere denkwijze en daarmee een andere manier van handelen.”