De gemeen­te Amersfoort geeft inwoners het woord

Geschreven door Esmeralde Marsman

In de blogreeks van Mensen maken de Stad ga ik, Esmeralde Marsman, in gesprek met mensen over de slimme stad. Ook met collega’s van verschillende gemeenten die zich bezighouden met dit onderwerp en daarbij samenwerken met bewoners. Hoe doen zij dit? Welke inzichten doen we al pratende op over de slimme stad? In deze blog ga ik in gesprek met Janette van Dijk van de gemeente Amersfoort. Zij was daar tot medio 2022 projectmanager Smart City.

Janette blikte begin dit jaar in een interview in de Stadsbron terug op het afgeronde programma Smart City in Amersfoort. In dat programma werd onderzocht welke technologieën Amersfoort tot slimme stad zouden maken. Maar na 6 jaar was de oogst mager. De gemeente Amersfoort heeft besloten de aanpak te veranderen. Het tijdelijke karakter van het programma is omgezet naar een vaste plaats in de organisatie. Het gebruik van nieuwe technologie en data valt onder de eindverantwoordelijke voor de informatievoorziening. Die toetst technologie op technische haalbaarheid, wetgeving en ethische aspecten.

Maar het doel blijft hetzelfde: de inzet van nieuwe technologie en data moet aansluiten bij maatschappelijke vraagstukken. Dus niet technologie gedreven maar vraag gedreven. Een aanpak die aansluit bij de behoeften van de stad. Bovendien wordt bij het invoeren van nieuwe technologie om een advies gevraagd van een nieuw burgerpanel, de klankbordgroep Digitalisering & Ethiek. De bewoner staat centraal. En dáár wil ik natuurlijk meer over weten.

Kun je meer vertellen over het ontstaan van de Klankbordgroep Digitalisering & Ethiek?

“De groep is in mei 2021 ontstaan doordat actieve bewoners mij vroegen wat de visie van de gemeente op digitalisering is, nu digitale ontwikkelingen op steeds meer terreinen zichtbaar worden. Daar kwam ook de vraag voor de gemeente naar boven: ‘Wat betekent digitalisering eigenlijk voor onze publieke waarden?’ Dat raakt al snel aan ethiek. Moet je iets wel met technologie oppakken of kan het anders? Zo is het idee voor de klankbordgroep ontstaan.

We hebben als gemeente online een oproep geplaatst om de klankbordgroep van Amersfoorters. In korte tijd kregen we daar veel positieve reacties van inwoners op. Dat was fantastisch! We hebben 7 inwoners geselecteerd. De wethouder wilde een goede weerspiegeling van de Amersfoortse bevolking. Dat is gelukt op leeftijd en geslacht. We hadden graag nog inwoners met een migratieachtergrond in onze klankbordgroep willen hebben, maar dat is helaas nog niet gelukt. We zijn wel heel blij met de kennis en expertise op het gebied van IT, privacy en security die nu aanwezig is in het panel.”

Hoe werkt de klankbordgroep en hoe werken jullie samen?

“We hebben geleerd van de gemeente Hilversum. Die heeft ook een klankbordgroep met bewoners. Samen met de klankbordgroep hebben we werkafspraken gemaakt. We geven richting door bijvoorbeeld de doelstelling en onderwerpen van de klankbordgroep vast te leggen. Maar er staan ook hele praktische afspraken in over onkostenvergoeding en documentenopslag. Ook hebben we vastgelegd dat leren door te doen centraal staat in de samenwerking tussen de klankbordgroep en de gemeente. De leden nemen in principe 2 jaar deel aan de klankbordgroep en daarna kijken we of deelname verlengd kan worden.

Zelf ben ik de verbindende schakel tussen de klankbordgroep, wethouders en afdelingen. Ik draag casussen van de gemeente aan bij de klankbordgroep en ik breng adviezen van de groep terug naar de organisatie. Je moet je voorstellen dat het geen lappen tekst zijn. Het zijn korte, maar krachtige, en goed geformuleerde casussen en adviezen. Iedere 6 weken heb ik een regulier overleg met de voorzitter van de klankbordgroep. Rondom een casus hebben we vaker overleg.”

Hoe gaat de klankbordgroep om met ethische vragen, zoals botsende waarden die mogelijk ook in de groep zelf spelen?

“Dat weet ik niet. Ik zit zelf niet bij de overleggen van de klankbordgroep. Deze organiseren de leden helemaal zelf. In de werkafspraken staat wel dat de klankbordgroep niet hoeft te spreken met 1 stem. Verschillende standpunten zijn prima. Tot nu toe zie ik die in de adviezen nog niet terugkomen. Maar we zijn ook nog niet zo lang geleden gestart. En we moesten eerst op gang komen. Het vraagt namelijk wel wat van de gemeente om je kwetsbaar op te stellen en feedback aan bewoners te vragen. Terwijl nog niet alles in kannen en kruiken is.”

Kun je een aantal casussen beschrijven waarover de klankbordgroep heeft geadviseerd?

“Die casussen gingen bijvoorbeeld over de inzet van scanauto’s. Een scanauto scant een kenteken van een voertuig en controleert of parkeergeld betaald is. Of een casus over welke data we in een digital twin (een digitaal 3D-model van de stad) kunnen stoppen. En we hebben advies gevraagd over een ethisch afwegingskader voor de digitale stad. Dan kijken we onder andere naar hoe transparant we zijn over de algoritmes die we gebruiken voor digitale technologieën en diensten.

Iets kan misschien wel technisch, en mag misschien ook nog juridisch, maar dat wil niet zeggen dat je het ook wilt als samenleving.

De casus over de scanauto’s was heel interessant. De klankbordgroep vroeg goed door over de data. Waar wordt data opgeslagen? Hoe lang wordt data bewaard? Hoe wordt data verwerkt? Mag de politie een beroep doen op deze data? Die vragen zorgen ook voor bewustwording bij de gemeente. Dit zijn dus vragen waar bewoners mee zitten.”

Hebben jullie het met de klankbordgroep over digitale vraagstukken die inwoners wel raken, maar waar de gemeente geen directe invloed op heeft? Zoals slimme deurbellen of een Google scanauto?

“Daar hebben we het nog niet met hen over gehad. Maar misschien is dit wel iets voor de klankbordgroep. Voor de gemeente zal het dan soms wel lastig zijn om hier een rol in te spelen. We gaan bijvoorbeeld niet over wat de politie allemaal mag en kan.”

We werken allebei al heel lang in de IT en hebben gezien dat we IT-laag op IT-laag hebben gestapeld. Nu pas stellen we onszelf ethische vragen over IT en digitale ontwikkelingen. Hadden we dit niet eerder moeten doen?

“Vroeger hadden we een papieren telefoongids. Daar stonden namen, adressen en telefoonnummers van personen in. Dat is nu ondenkbaar. Dan kun je je afvragen of we toen ook kritische vragen hadden moeten stellen. Was het wel ethisch om dit te doen?

Het denken over de waarde van data is later ontstaan en gegroeid. Bijvoorbeeld door telefonische verkoop- en marketingactiviteiten. Dat leidde tot verzadiging en irritatie als je wéér gebeld werd. Daarom werden het Bel-Me-Niet-Register en Recht van Verzet in het leven geroepen. En we liepen tegen zaken als identiteitsfraude aan. Hoe verschrikkelijk is het als iemand onder jouw naam dingen regelt en doet? De toeslagenaffaire, noem maar op. Opeens werd de waarde van (persoonlijke) data heel duidelijk. Toch denk ik niet dat we het verloop van de geschiedenis hadden kunnen veranderen. Bepaalde dingen kun je niet voorkomen. Maar door de ervaringen die we nu hebben kunnen we wel tot stelligere standpunten komen over digitalisering. En dat doen we samen met inwoners, bijvoorbeeld met de klankbordgroep.”